Bảy “chìa khóa” của El Sistema

Bền bỉ thực hiện bảy biện pháp giáo dục âm nhạc, El Sistema (1) đã chứng tỏ mình là một chương trình âm nhạc vừa có thể tạo ra các nghệ sĩ lớn, vừa có thể bất thần chuyển hướng đường đời của hàng trăm ngàn trẻ em nghèo tại một quốc gia như thế nào.

Khẩu hiệu của El Sistema là “Chơi nhạc và chiến đấu” (To play and to fight). Đây vốn là nhan đề bài báo viết về Dàn nhạc Trẻ Quốc gia đăng trên tờ El Nacional ngày 2/2/1976, phản ánh sự vững vàng và bền bỉ, cũng là hai phẩm chất đặc trưng đã dẫn dắt và đưa El Sistema trở thành chương trình âm nhạc mang tính xã hội quan trọng nhất ở Venezuela trong vài thập niên gần đây.

Với các nghệ sĩ của El Sistema, “Chơi nhạc và chiến đấu” nghĩa là coi âm nhạc như một trải nghiệm tập thể và đòi hỏi một sự theo đuổi bền bỉ cho tới khi giấc mơ trở thành hiện thực.

Phương pháp giáo dục âm nhạc của El Sistema nhấn mạnh vào đồng diễn, học theo nhóm, dạy bạn cùng lứa, và cam kết gìn giữ niềm vui học nhạc và khiến cho âm nhạc luôn hiện diện. Đôi khi được nhắc đến như là “nhất đam mê, nhì tinh lọc”, phương pháp luận của El Sistema rõ ràng là trái ngược với nhiều cách đào tạo âm nhạc ở các nước ngoài châu Mỹ Latinh. Mấu chốt đào tạo sinh viên của El Sistema là chuẩn bị cho việc tham gia vào các nhóm hòa tấu dàn nhạc. Hai việc có tầm quan trọng ngang nhau là ca hát trong hợp xướng và nhiều kiểu đồng diễn khác, những kiểu thích nghi tốt với một sự đa dạng về thể loại và nguồn gốc âm nhạc. El Sistema có bảy phương pháp chính:

Học phối hợp

Ở tuổi lên năm, trẻ em làm quen nhạc cụ đầu tiên, bắt đầu với ống tiêu (bằng gỗ hoặc nhựa thuộc loại sáo, có tám lỗ để bấm) và nhạc cụ gõ. Chúng cũng tham gia vào một đội hợp xướng nhằm xây dựng cộng đồng thông qua các hoạt động đồng diễn. Lên bảy tuổi, tất cả học viên có thể chọn nhạc cụ dây hay nhạc cụ hơi đầu tiên. Trẻ em có thể thay đổi nhạc cụ nhưng không được khuyến khích làm vậy vì nông nổi.

Chỉ dẫn

Chỉ dẫn ban đầu bao gồm cách hát và cách chơi nhạc cụ của học viên, thường tập trung vào các nốt đơn lẻ trong một bài đồng ca; điều này giúp phát triển cảm giác về âm thanh đặc trưng. Việc học cách sử dụng ký âm chuẩn mực đầy đủ thường mất nhiều năm và được kết hợp chặt chẽ vào việc học cơ bản. Có ba mức độ thực hành hàng tuần: hoạt động đồng diễn cả nhóm, hoạt động theo phân nhóm và các bài học riêng. Học viên thường bất ngờ gặp cùng một giáo viên trong cả phân nhóm và các bài học riêng. Điều này cho phép học viên nhanh tiến bộ, các thói quen xấu nhanh chóng được sửa chữa, các thói quen tốt thường được phát triển.

Học qua biểu diễn

Học viên chơi nhạc trước khán giả càng nhiều càng tốt. Điều này giảm bớt áp lực khi biểu diễn chính thức và cho phép việc biểu diễn trở thành một phần tự nhiên trong đời sống âm nhạc của họ. Học viên thường xuyên xem các bạn học biểu diễn, cho phép họ vừa xem vừa được tạo cảm hứng nhờ thành tích của các bạn cùng lứa. Từ tuổi nhỏ, học viên đã được phơi mình trong đủ loại dàn nhạc trong hệ thống, từ trình độ thấp nhất đến trình độ thành công trên trường quốc tế như Dàn nhạc Trẻ Simón Bolívar.

Môi trường

Chương trình sơ cấp của El Sistema tập trung vào việc tạo ra một nơi trú ẩn thường ngày an toàn, vui vẻ, xây đắp lòng tự trọng và ý thức về giá trị của từng đứa trẻ. Kỉ luật được thả lỏng nhưng buộc phải tuân thủ. Có mặt hay không không thành vấn đề; trẻ em muốn ở tại Núcleo (2) địa phương vì chính bản thân chúng, vì giáo viên và các bạn học của chúng. Mặc dù học tập chăm chỉ và thành tích được coi trọng nhưng không bao giờ được bỏ quên cảm giác vui vẻ.

Giáo viên

Đa số giáo viên của El Sistema và người lãnh đạo các Núcleo từng là học viên của chương trình. Họ hiểu cả sứ mệnh xã hội lẫn sứ mệnh âm nhạc của chương trình – họ nuôi dưỡng đồng thời con người cá nhân và con người nghệ sĩ. Giáo viên có thể chú ý riêng tới từng học viên. Nếu họ nhận thấy một đứa trẻ vắng mặt tại Núcleo tới buổi thứ hai mà không thông báo trước, họ thường tới nhà chúng để tìm hiểu lý do vắng mặt.

Chương trình giảng dạy

El Sistema có một chương trình giảng dạy quốc gia, tuy nhiên mỗi địa phương có thể tùy cơ ứng biến chương trình của mình. Toàn bộ chương trình bắt đầu bằng các bản chuyển soạn đơn giản từ các tác phẩm quy mô với âm lượng lớn. Các kiệt tác này thường được giới thiệu lại khi trẻ em tiến lên theo hệ thống. Như Gustavo Dudamel tâm sự: “Chúng tôi sống cả đời trong các tác phẩm này. Khi chúng tôi chơi Giao hưởng số 5 của Beethoven thì đó là điều quan trọng nhất đã xảy ra trên thế giới.

El Sistema giới thiệu cho học viên của mình cả các nhà soạn nhạc cổ điển nổi tiếng thế giới lẫn các nhà soạn nhạc châu Mỹ Latin và các nghệ sĩ dân gian Venezuela.

Làm việc với cha mẹ

El Sistema dành thời gian đáng kể để làm việc với cha mẹ của học viên. Với trẻ 2 hay 3 tuổi, giáo viên tới thăm nhà để bảo đảm rằng gia đình hiểu rõ cấp độ cam kết đòi hỏi ở họ. Khi học viên bắt đầu học nhạc cụ, giáo viên hướng dẫn cho các bậc cha mẹ cách tốt nhất để cổ vũ đứa trẻ tuân thủ lịch luyện tập tại nhà, đưa ra phản hồi và khuyến khích chúng. Nếu học viên vào được một dàn nhạc trẻ hay dàn nhạc thành phố, họ sẽ nhận được một khoản thu nhập; khoản này không chỉ vinh danh thành tích của học viên mà còn có giá trị hết sức thực tế với đời sống gia đình, vì thế họ không cần kéo con mình ra khỏi El Sistema để lao động kiếm sống.

“Chúng tôi trải qua khoảng sáu tháng để học lý thuyết, nhịp điệu, cách đọc bản nhạc rồi họ trao nhạc cụ cho chúng tôi. Đó là điều khác biệt hoàn toàn. Rồi đùng một cái: đây là bản giao hưởng số 4 của Tchaikovsky. Đây là một trong các tác phẩm đầu tiên mà dàn nhạc tập tại đây. Chúng tôi kêu khó nhưng thầy José Antonio Abreu tiếp tục nhắc chúng tôi rằng không gì là không thể. Càng khó thì chúng tôi phải càng dễ dàng làm được. Chúng tôi chỉ phải làm việc chăm chỉ hơn. Điều hay ở Venezuela là khi bạn học chơi một nhạc cụ, bạn học với vai trò như một bộ phận của dàn nhạc. Chúng tôi không mất năm –sáu năm để thực hành tại nhà hay tại trường nhạc.
Các dàn nhạc ở đây rất đồ sộ. Tôi tới đây và phải quen biết đến 250 người. Một số người tới từ những khu thuộc Caracas mà tôi chưa hề nghe nói đến. Một số sống trong các ngõ ngách. Một hỗn hợp phức tạp. Người ta dạy chúng tôi không đánh giá dựa trên tầng lớp hay gia đình. Việc bạn từ đâu đến và gia đình bạn là ai chẳng thành vấn đề gì. Vấn đề là bạn đang ở đó và muốn học chơi một nhạc cụ, bạn muốn kết bạn. Việc bạn giàu hay nghèo cũng chẳng thành vấn đề. Điều đáng kể là bạn đã sẵn sàng học tập chăm chỉ và bạn muốn chơi nhạc.” – Jhoanna Sierralta, nghệ sĩ violin của Dàn nhạc Trẻ Simón Bolívar thuộc hệ thống El Sistema

(1) El Sistema là một chương trình giáo dục âm nhạc công lập ở Venezuela hiện đang có khoảng 250 nghìn thanh thiếu niên của nước này tham gia. Xem thêm bài trên Tia Sáng số 7 và 8, tháng 4/2011

(2) El Sistema được tạo bởi 180 Núcleo (hạt nhân) trên khắp Venezuela. Các tòa nhà tập thể cũ, thậm chí các nhà trại tù bỏ hoang, đã được cải tạo để trở thành các Núcleo – nơi hoạt động của các dàn nhạc và hợp xướng cũng như hoạt động cộng đồng về giáo dục, văn hóa nghệ thuật của El Sistema được phát triển.
 

Tác giả