DNA lý giải bí ẩn trong Cuộn sách Biển Chết

Có rất nhiều bí ẩn xung quanh "Cuộn sách Biển Chết", một trong những bản thảo cổ tôn giáo xưa nhất của loài người từng được phát hiện. Công bố mới đây đã hé lộ cho chúng ta thấy một bí ẩn thú vị về nguyên liệu làm sách.


Kết quả nghiên cứu mới cho thấy “Cuộn sách Biển Chết” được làm từ nhiều loại da. 

Nói đến Cuộn sách Biển Chết là người ta muốn nói đến bộ sưu tập các bản thảo cổ xưa, viết vào khoảng thế kỷ thứ ba trước công nguyên và thế kỷ thứ nhất, được phát hiện giữa năm 1947 và năm 1956 tại 11 hang động gần Khirbat Qumran, trên bờ biển phía Tây Bắc Biển Chết. Phần lớn cuộn sách này – bao gồm các bản sao chép cổ xưa nhất của Kinh thánh Hebrew, cũng như các đoạn trích về các nghi lễ huyền bí – được viết bằng tiếng Do Thái. Số ít còn lại viết bằng tiếng Aramaic  hoặc tiếng Hy Lạp. Chỉ có số ít được tìm thấy trong trạng thái nguyên vẹn, phần còn lại đã bị phân rã thành khoảng 25.000 mảnh vụn nhỏ. 

“Khám phá ‘Cuộn sách Biển Chết’ 2.000 năm tuổi là một trong những khám phá khảo cổ quan trọng nhất đã được thực hiện”, giáo sư Oded Rechavi của Khoa Khoa học sự sống của trường Đại học Tel Aviv tại Israel nhấn mạnh. “Dẫu vậy thì nó cũng cho thấy hai thách thức lớn: thứ nhất, phần lớn chúng không được tìm thấy trong tình trạng còn nguyên vẹn mà còn bị phân rã thành hàng ngàn mảnh vụn, cần phải rất cẩn trọng và khéo léo ghép chúng lại với nhau trong khi không hề có hiểu biết nào về việc có bao nhiêu mảnh đó đã bị mất đi mãi mãi và cách những văn bản nguyên bản được đọc như thế nào. Cách chúng ta hiểu vẫn phụ thuộc vào việc phân loại mỗi mảnh ghép, thậm chí việc phân loại có thể làm thay đổi đột ngột nội dung diễn giải trước đó của bất kỳ văn bản nào”.

Thách thức thứ hai là phần lớn các cuộn sách này đều không được lấy trực tiếp từ 11 hang động Qumran ở gần Biển Chết mà còn qua tay của những người buôn bán, sưu tầm cổ vật. Kết quả là không rõ những mảnh văn bản đầu tiên đến từ nơi nào, điều đó khiến cho các nhà nghiên cứu thấy khó khăn hơn khi đặt chúng cạnh nhau và đặt chúng vào bối cảnh lịch sử phù hợp.

Kể từ khám phá ra Cuộn sách Biển Chết, các học giả đã cố gắng đặt chúng lại với nhau như trò chơi ghép hình, phụ thuộc chủ yếu vào những đặc tính dễ nhận thấy của các mảnh ghép theo trật tự để tìm hiểu về mối quan hệ của chúng với những mảnh ghép khác. 


Oded Rechavi (trái) và Noam Mizrahi (trường Đại học Tel Aviv, Israel)

Mới đây, các nhà nghiên cứu công bố công trình “Illuminating Genetic Mysteries of the Dead Sea Scrolls” trên tạp chí Cell về việc sử dụng một manh mối đầy hấp dẫn để phần nào giúp làm sáng tỏ vấn đề: những “dấu vết” DNA được lấy từ những miếng da động vật, nguyên liệu để tạo ra những trang sách cổ.

Những mảnh ghép DNA lên tiếng

Việc đi tìm mảnh ghép DNA được một nhóm nghiên cứu liên ngành với các thành viên Rechavi, Noam Mizrahi (trường Đại học Tel Aviv, Israel) và Mattias Jakobsson (trường Đại học Uppsala, Thụy Điển) thực hiện trong vòng bảy năm. Họ cùng nhau giải mã DNA cổ xưa được trích xuất từ da động vật và tìm hiểu đặc điểm của những mối quan hệ di truyền giữa các mảnh giấy khác nhau. 

Việc họ hợp tác với nhau có vẻ như phần mở đầu của một kịch bản phim: một nhà sinh học phân tử và một học giả về Kinh thánh gặp nhau trên một xe buýt của trường Tel Aviv. Được kết nối bằng mối quan tâm về các con giun (“Oded nghiên cứu về những con giun C. elegans siêu nhỏ còn tôi đang tìm hiểu về những gì các con giun này để lại cho chúng ta”, Mizrahi giải thích), họ quyết định sẽ hợp tác với nhau. Tám năm sau, cả hai cùng phát triển một kỹ thuật mới sử dụng trình tự DNA mà họ nói sẽ cho phép khớp nối hoặc phân chia các mảnh tách rời của Cuộn sách Biển Chết.

Mizrahi and Rechavi chọn được 40 đến 50 mảnh giấy cổ, trong đó có cả những mảnh có nguồn gốc mơ hồ, thuộc 13 nội dung văn bản khác nhau. Nhà sinh học phân tử Sarit Anava, người phụ trách phòng thí nghiệm của Rechav, đã nhiều lần bay sang trường Uppsala và mang theo những mảnh giấy dưới sự cho phép của Cơ quan Quản lý Cổ vật Israel. Trong phòng sạch thuộc phòng thí nghiệm của Mattias Jakobsson, chị tách chiết DNA từ các mảnh khác nhau cũng như các vật dụng bằng da như xăng đan, áo da và túi da đựng nước ở vùng Qumran. “Sau đó chúng tôi có nhiệm vụ là cố gắng tìm hiểu ý nghĩa kết quả giải trình tự gene,” Rechavi nói.

Bước đầu tiên họ làm là sử dụng trình tự DNA để nhận diện các loài động vật – dê, cừu, dê núi hoặc bò, những con được lấy da để làm sách. Họ tìm thấy là hầu như tất cả các mẫu trích từ Cuốn sách Biển Chết được dùng trong nghiên cứu này đều được làm từ da cừu. Chỉ có một ít, không nhiều lắm, từ da bò. Theo giáo sư Oded Rechavi, “phần lớn các mảnh trích mà chúng tôi  nghiên cứu đều được làm từ da cừu. Phần lớn nỗ lực nghiên cứu là để thực hiện nhiệm vụ vô cùng thách thức là cố gắng ghép các mảnh được làm từ da cừu lại với nhau và phân tách những mảnh từ da của những con cừu khác nhau, vốn có hệ gene được nhận diện hầu như giống nhau”. 

Một điều thú vị là có hai mảnh được làm từ da bò thuộc về hai mảnh khác biệt được lấy từ Book of Jeremiah. “Trong quá khứ, các mảnh được cho là thuộc về cùng một cuộn sách. Việc không khớp nhau đã bác bỏ giả thuyết đó,” ông nói. 

Rechavi nói thêm, việc nuôi bò đòi hỏi nhiều cỏ và nước, vì vậy rất có thể là da bò không được xử lý và thuộc da tại vùng sa mạc này và được mang đến các hang động Qumran từ một nơi khác. Phát hiện này có vai trò rất quan trọng bởi các mảnh da bò thuộc hai phiên bản khác nhau của Book of Jeremiah. “Việc phân tích văn tự trong những mảnh vụn này cho thấy chúng không chỉ thuộc về những cuộn sách khác nhau mà còn thuộc về những phiên bản khác nhau của một cuốn sách”, Mizrahi nói. Những phát hiện vượt ngoài mong đợi của Pnina Shor, người phụ trách Cơ quan Quản lý Cổ vật Israel: “Chúng tôi đã khám phá ra là một phần cuộn sách được làm từ da bò và cừu trong khi trước đây lại nghĩ là tất cả chúng đều từ da dê”. 

Theo đánh giá của Eibert Tigchelaar, một chuyên gia về Cuộn sách Biển Chết và đạo Do Thái cổ tại trường Đại học Leuven ở Bỉ và không tham gia vào nghiên cứu này, những gì kỹ thuật DNA mới đem lại vượt ra ngoài ý nghĩa văn hóa. “Có khoảng 20 đến 30 cuốn văn bản tồn tại dưới dạng các mảnh ghép mà chúng ta còn chưa biết cách sắp xếp chúng đúng theo thứ tự ban đầu. Kỹ thuật mới đem lại cho chúng ta bằng chứng quan trọng trong việc tái cấu trúc các bản thảo này. Về mặt kỹ thuật, người ta có thể lấy mẫu để xác định dấu vết DNA của một lượng lớn các mảnh ghép, qua đó có thể hình thành một cơ sở dữ liệu, yếu tố giúp chúng ta xác định được ít nhất một số trong khoảng hàng trăm mảnh chưa được xác định vị trí.”


“Cuộn sách Biển Chết” gồm khoảng 25.000 mảnh vụn nhỏ. 

Một điểm nhấn khác trong nghiên cứu này là họ đã thiết lập được mối liên hệ giữa các mảnh ghép trên cơ sở bằng chứng DNA và trên sự khảo sát đầy cẩn trọng về ngôn ngữ trong những mảnh bản thảo, qua đó chiếu rọi vào sự liên hệ giữa các bản sao khác nhau của một văn bản phi Kinh Thánh (non-biblical compositions), Songs of the Sabbath Sacrifice, được tìm thấy ở cả Qumran và Masada. Kết quả phân tích cho thấy có những bản sao ở các hang động khác nhau ở Qumran gần gũi với nhau về mặt di truyền trong những mảnh giấy da còn bản sao ở Masada lại hoàn toàn khác biệt. Phát hiện này đề xuất một điểm là trong quá khứ, phiên bản Songs of the Sabbath Sacrifice ở Qumran liên quan đến một môi trường văn hóa rộng hơn ở thời kỳ này.

Bằng chứng này xác nhận là một số mảnh ghép có nguồn gốc chưa xác định dường như đến từ những nơi khác, không phải hang động Qumran. Có mẫu, bằng chứng DNA cho thấy nó đến từ một bản sao Kinh thánh Book of Isaiah— một trong những cuốn phổ biến nhất trong thời kỳ Judea cổ đại – có lẽ thuộc về một địa điểm khác và có thể tồn tại một địa điểm mới đang chờ được xác định.

Dù bằng chứng DNA cho chúng ta  thêm hiểu biết thì “nó mới chỉ tiết lộ một phần của bức tranh mà chưa lý giải toàn bộ bí ẩn”, Rechavi nói. Họ mới chỉ trích xuất được DNA từ một lượng vô cùng nhỏ của các vật liệu – những gì mà họ gọi là “bụi” sách – và cho rằng vẫn còn nhiều cuộn sách còn chưa được lấy mẫu và một số thì không thể bởi nỗi lo sợ sẽ làm phá hủy chúng.

Dẫu vậy thì họ vẫn hi vọng sẽ có thêm nhiều mảnh được kiểm nghiệm và qua đó đưa thêm thông tin vào cơ sở dữ liệu để có được một “hệ gene” hoàn chỉnh hơn Cuộn sách Biển Chết

Những phần của một bài toán khó

Nhiều chuyên gia tin là Cuộn sách Biển Chết do những người Essenes, một nhóm người Do Thái bất đồng sống trong thời kỳ Dòng Đền thứ hai viết khi lui về sa mạc Judaean quanh Qumran và các hang động tại đây. Nhiều người khác cho rằng, một số cuộn sách bị những người Do Thái che giấu trước cuộc truy đuổi của người La Mã. “Những kết quả nghiên cứu ban đầu đó sẽ có tác động trở lại đối với việc nghiên cứu về đời sống của người Do Thái trong suốt thời kỳ Dòng Đền thứ hai” tại Jerusalem, vốn bị những người La Mã tàn phá trong Chiến tranh Do Thái – La Mã thứ nhất, Shor nói.

Beatriz Riestra, một đồng tác giả của nghiên cứu này, cũng chỉ ra “những khác biệt trong nội dung và phong cách chữ viết cũng như da động vật làm giấy cho thấy các mảnh đều có những nguồn gốc khác biệt. Kỹ thuật “cổ sinh học hệ gene” (paleogenomics) đầy chính xác mà họ áp dụng có thể hữu dụng với việc nghiên cứu những mảnh rời văn bản cổ xưa trong tương lai. Mizrahi tự hào nói, “chúng tôi đã tạo nên một bộ công cụ khoa học siêu nhạy để nghiên cứu những đồ tạo tác cổ xưa.” 

Nhiều nhà khoa học rất hào hứng với kết quả mà dự án mang lại. “Việc xếp đặt những mảnh nhỏ của những văn bản cổ xưa hơn trong văn cảnh đúng đắn của nó là điều thú vị và quan trọng. Nay kỹ thuật ‘dấu vân tay’ DNA sẽ giúp chúng tôi làm điều đó”, Charlotte Hempel, một giáo sư về Kinh Thánh Hebrew và Do Thái giáo Dòng Đền thứ hai tại trường Đại học Birmingham (Anh), nhận xét. Còn Oren Harman, nhà lịch sử học tại trường Đại học Bar-Ilan (Israel) cũng đồng thuận “Chúng ta có thể ngay lập tức thấy những điều chưa bao giờ được thấy nếu chỉ dựa vào các nguồn tư liệu lịch sử, khảo cổ và văn học truyền thống”. 

Tuy nhiên, dưới con mắt của giới sưu tầm cổ vật thì họ còn đòi hỏi nhà nghiên cứu nhiều hơn thế, nhất là sau vụ lùm xùm về những mảnh giả mạo trong bộ sưu tập của Bảo tàng Thánh kinh tại Washington (Mỹ). Mizrahi phân trần “Mục tiêu của chúng tôi là tiến hành nghiên cứu trên các mảnh giấy nguyên bản để tìm thấy mối liên hệ giữa giấy da và nội dung văn bản chứ không phải để xác định mảnh đó có phải giả mạo hay không.” Về nguyên tắc, dựa vào sự khác biệt trong dấu hiệu di truyền của cuộn sách được thu thập từ các địa điểm khác nhau, “có thể sử dụng những thông tin này để loại trừ mối liên hệ giữa các mảnh từ Qumran (hoặc các địa điểm cổ xưa khác) với một mảnh giấy chưa được chứng minh.” Dẫu sao, họ không thể xác nhận được trường hợp những mảnh giấy không có chữ.

“Chúng ta nên nhớ là dẫu vậy thì số lượng các mảnh giả mạo đều tương đối ít (khoảng 100 mảnh) trong khi các mảnh ‘xịn’ thì lại có tới 25.000 mảnh,” Mizrahi trao đổi với Timesofisrael qua email. “Theo quan điểm của tôi, tốt nhất là nên tập trung năng lượng vào cái thật hơn là bị phân tâm bởi những yếu tố nhiễu.” □

Tô Vân lược dịch
Nguồn bài và ảnh:  
https://www.israel21c.org/dna-testing-reveals-something-unexpected-about-mysterious-dead-sea-scrolls/
https://www.scientificamerican.com/article/ancient-dna-yields-new-clues-to-dead-sea-scrolls/
https://www.sciencenews.org/article/dead-sea-scrolls-dna-genetic-clues-origins-hebrew-bible
https://cosmosmagazine.com/history/archaeology/dna-and-the-dead-sea-scrolls/
https://www.timesofisrael.com/pioneering-dead-sea-scrolls-dna-study-reveals-bible-was-changing-2000-years-ago/

Tác giả